13:19 «НОВАТОР» | |
«Егемен Қазақстан» газеті, 25.04.2017
«НОВАТОР» «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді», деген ғой дана халқымыз. Бүгінгі ұрпаққа өшпес-өлмес мұра қалдырған адамдардың бірі халқымыздың көне музыкалық аспаптарын зерттеп жаңғыртқан, ғұлама ғалым Болат Шамғалиұлы Сарыбаев екені шығар күндей шындық. Ол кісі ғасырлар бойы жоғалып кеткен, ел қолында пайдаланылудан қалған қазақтың көне музыкалық аспаптарын зерттеп іздеп, тауып, қайтадан жаңғыртты. Ғалымның осы еңбектерінің арқасында ХХ ғасырдың ортасынан бастап оркестрлер мен фольклорлық ансамбльдерінің үндері түбегейлі қазақтың өзіне тән қоңыр үнге өзгерді. Б.Сарыбаев ашқан жаңалық музыка мәдениетінің құбылысына айналды. Жалпы, қай ғалымның болсын атқарған еңбектері екі тұрғыдан көрінері хақ. Мәселен, бір ғалым зерттеу нысанасын теориялық тұрғыда ғана зерттеп, дәлелдейді. Дәлелдегендері қағаз бетіне жазылып, елге тарайды. Екінші бір ғалым теория түрінде дәлелдеп қана қоймай, оны тәжірибе жүзінде іске асырып, халқының көз алдында жарқыратып көрсете алады. Қазақтың көне музыкалық аспаптарын зерттеу ғылымының атасы – Болат Шамғалиұлы осы екінші бағытта танылған адам еді. Басында атап өткеніміздей, ол ел жадынан ұмыт қалған қазақтың музыкалық аспаптары болғанын ғылыми-теориялық тұрғыдан дәлелдеді. Дәлелдеп қана қоймай, жаңғырта отырып, сол аспаптарды сахнаға шығарып, концерттер қойып, халқын сүйсінтті. Б.Сарыбаев еңбегінің негізгі тұғыры қазақтың музыкалық аспаптарын жіктеу кестесі еді. ХХ ғасырдың 60-жылдарының орта тұсынан бастап республикалық газет-журнал беттерінде профессор Б.Сарыбаев тауып, ғылыми дәлелдеген қазақтың музыкалық аспаптарының атаулары аталып, түрі мен түсі көрсетілген суреттері жариялана бастады. Бұл – елімізді елең еткізген тосын әрі таңданарлық жаңалықтар еді. Неге десеңіз, ол кездері қазақта домбыра, қобыз, сыбызғы және дабыл музыкалық аспаптарынан басқа аспаптар болмайтын. Жұртшылықтың қолында осы аталған музыкалық аспаптар ғана болды. Сондағы Б.Сарыбаев атауларын атаған көне музыкалық аспаптар түгелімен қазақтың көне музыкалық аспаптары болып шықты. Аспаптарын орындалу ерекшеліктеріне байланысты бірнеше топқа бөліп, кестелеп, жіктеді. Олар: жетіген, шертер, асатаяқ, дудыға, қоңырау, үскірік, сазсырнай, қос сырнай, тастауық, қурай-ысқырғыш, үшпілдек, ысқырауық, қауырсын сырнай, мүйіз сырнай, ұран, бұғышақ, керней, даңғыра, сылдырмақты қамшы, қоңырау тәрізді тізіле береді. Бұл сөзіміз дәлелді болуы үшін сол жылдары жарыққа шыққан «Социалистік Қазақстан» газетінің 1976 жылдың 18 желтоқсан күнгі санында жарияланған С. Армановтың мақаласынан үзінді келтіре кетейік. Онда: «Осы салада көп жылдан бері зерттеу, іздестіру жұмыстарын жемісті жүргізіп келе жатқан этнограф-ғалым Болат Сарыбаев қазақ даласында 24 түрлі аспаптың қолданылғандығын толық дәлелдеп, олардың барлығын да өмірге қайта оралтып отыр» деп, Б.Сарыбаев зерттеген аспаптарды шынайы түрде атап өтті. Сонымен ХХ ғасырдың орта тұсында қазақ музыка мәдениетінде Б.Сарыбаев екі ғылыми жаңалық ашты. Біріншісі: Қазақ халқы мен түркі халықтары музыкалық аспаптарының санын және бітімін танытатын, орындалу ерекшеліктерін айқындайтын жіктеу (классификациялық таблица) – «Болат Сарыбаев кестесі» еңбегін жарыққа шығарды. Екіншісі: Б.Сарыбаев көне музыкалық аспаптар табылған өңірдің картасын жасады. Ғалымның ғылыми жобасына негізделген ол еңбегі, қажымай-талмай сапарлап жүріп, зерттегендегі көне аспаптар сақталған аймақ көрсетілген – «Болат Сарыбаевтың музыкалық аспаптар картасы» деп аталды. Ғалым ашқан осы екі жаңалық қазақ музыкалық аспаптану ғылымының бағдаршамы болып қалыптасты. Біріншіден, ендігі жерде қандай да бір көне музыкалық аспап табылып, жаңадан жаңғырып жатса, «Болат Сарыбаев кестесіне» тіркелетін болды. Екіншіден, ендігі жерде музыкалық аспаптардың табылғаны жайлы анықтама «Сарыбаевтың музыкалық аспаптар картасында» белгіленетін болды. Б.Сарыбаевтың қазақтың көне музыкалық аспаптары үндерін жаңғыртып жеткізудегі жаңалықтарын Әлкей Марғұлан, Ілияс Омаров, Рахманқұл Бердібаев, Еркеғали Рахмадиев, Нұрғиса Тілендиев, Өзбекәлі Жәнібеков тәрізді сол кездегі ел қайраткерлері «новатор» ғалым ретінде аса жоғары бағалады. Тап сол кезде өнері өрге домалап, халқымызға аты танылған Б.Сарыбаевтың басынан небір қиыншылықтар да өтпей қалған жоқ. Бүгінгі оқырмандарымыздың бірі білсе, бірі білмес деген мақсатпен, осы жайында да айта кетуді орынды санаймын. Ауызекі әңгімелерде «ғалымның кейбір тұжырымдары қоғам мүддесіне сай келмейді», деген пікірлер айтыла бастады. Мұндай жаңсақ пікірлер, әсіресе Б.Сарыбаевтың түркілік музыка жәдігерлерін қазақ әулетіне жиі насихаттауына байланысты туындалды. Мәселен, ол қазақтың көне музыкалық аспаптары дерлік, бәрі де түркі дүниесінен жеткен мұра екендігін ашып жазды және насихат құралдары арқылы ел-жұртқа жиі-жиі көріне берді. Ал, «түрік», «түркі» деген сөз тіркестері кеңес мәдениетінің көрінісінде ашық айтыла бермейтін, сол кезеңнің идеологиясына қарсы, кереғар қалыптасқан ұғым болатын. «Кәсіби музыкамыз дамып, өнер ұжымдары мен орындаушыларымыз айдай әлемге танылып, еуропалық музыкалық жанрлармен ұйысып, шат-шадыман қуанышқа кенеліп, коммунизмге бет алған сәтімізде, бұл кісінің түркі дүниесінде, түркі тектес халықтарда несі бар, қазақ музыкасының ұлттық реңін түркі дүниесі арқылы шешпек пе?» деген пікірлер айтыла бастады. Сол бір кезеңде, «Сарыбаев феодалдық заманды аңсаған, ескілікті көксеген адам», деген әркімдердің көре алмаушылық сөздерін мына құлағымыз естіді. Ол кезде «домалақ арыз» деген «қағаз қару» болды. Кәдімгі бір бет қағазға жазылатын хат. Айырмашылығы хатты жазған адам, өзінің аты-жөнін көрсетпейді. Былайша айтқанда, өзі тасада тұрады да, жасырын оқ атқандай лып еткізіп, хатты жолдап жібереді. Домалақ арызда сыналатын адамның айналаны бүлдіргені, жүрген ортаны шулатып, талан-таражға түсіргені жайлы жазылады. Және ол қағазға сыналушы адамның бар «жаманшылық қыры» көрсетіледі, «қоғамға жат адам» ретінде суреттеледі. Сөйтіп, тасада тұрып-ақ билік алдында көздеген адамының бар абыройын, «ұятсыздығын» жермен-жексен етіп төгеді. Б.Сарыбаевтың есімі көрсетілген домалақ арыздар Алматыдан асып, Мәскеуге де жетіп жатты. Осындай себептерге байланысты кейбір жағдайда оның еңбектері кезінде лайықты бағасын ала алмады. Мәселен, өнертану ғылымдарының кандидаты, белгілі музыкатанушы ғалым Тамара Жұмалиева ғалым еңбегінің докторлық диссертацияға лайық екенін, алайда дер кезінде лайықты бағасын алмағанын қынжыла жазған болатын. Осыған қосып айтарымыз Б.Сарыбаевтың жоғарыда аталған кітаптары әлі күнге дейін қайталанып жарық көрмей отырғаны және де шындық. Әйгілі ғалым Рахманқұл Бердібаевтың «басқаны былай қойғанда, сандаған ғасырлар бойы жоғалып кеткен шертер мен жетігенді тауып халқымызға қайтарғаны үшін ғана Сарыбаевқа ескерткіш орнату керек» деп айтқаны әлі күнге құлағымызда сайрап тұр. Иә, оның есімі ұмытылып қалтарыста қалып келеді. Үстіміздегі 2017 жылы Болат Сарыбаевтың дүниеге келгеніне 90 жыл толмақ. Осыған орай еліміздің жоғары-төменді музыкалық оқу орындары, жұртшылық болып, ғалымның еліміз үшін жасаған орасан еңбегін ескерер, лайықты түрде аталынып өтер, деген сенімдемін. Міне, біздің бүгінгі әңгімемізге арқау болған, феодалдық заман мәдениетінің жаршысы атанып, қазақтың көне музыкалық аспаптарының тұңғиық сырын ашып, төрткүл дүниеге танытқан, ұстазымыз Болат Шамғалиұлы Сарыбаев осындай адам еді. Жарқын ШӘКӘРІМ Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық ақпараттандыру Академиясының академигі, Толығырақ: https://egemen.kz/article/novator | |
|
| |
| Пікірлер саны: 0 | |
